Καπιταλισμός και περιβάλλον - σχέσεις καταστροφής

του Λέανδρου Μπόλαρη

(δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Σοσιαλισμός Από τα Κάτω", τεύχος 125, Νοέμβρης-Δεκέμβρης 2017)

Το ναυάγιο του τάνκερ Αγία Ζώνη ΙΙ μόλυνε με τόνους μαζούτ τις ακτές της Αττικής τον Σεπτέμβρη. Το συνδικάτο των ναυτών, η ΠΕΝΕΝ, αποκάλυψε τις ευθύνες του εφοπλιστικού κεφαλαίου [1] και οργάνωσε κινητοποιήσεις. Όμως, δεν πρόκειται για ένα μεμονωμένο επεισόδιο. Προστίθεται σε μια ολόκληρη αλυσίδα παρόμοιων καταστροφών.

Το 2016 από ατυχήματα και ναυάγια σε τάνκερ 6.000 τόνοι καυσίμων διέρρευσαν στη θάλασσα.[2] Σε αυτά πρέπει να προσθέσουμε τις συνεχείς διαρροές από πλατφόρμες άντλησης πετρελαίου από τη Βόρεια Θάλασσα μέχρι τον Κόλπο του Μεξικού και την Αυστραλία. Κι η απειλή για ακόμα περισσότερα και πιο καταστροφικά τέτοια ατυχήματα είναι παρούσα. Έχει υπολογιστεί ότι μέχρι το 2025 στη Μεσόγειο θα διακινούνται 750 εκατομμύρια τόνοι πετρελαίου από 6.700 τάνκερ ετησίως.[3]

Η ιστορία του καπιταλισμού είναι γεμάτη από τέτοια περιβαλλοντικά εγκλήματα. Από την εξάντληση του εδάφους λόγω της εντατικής εμπορικής γεωργίας μέχρι τα «νέφη» και τα απόβλητα που δηλητηρίαζαν την ατμόσφαιρα στις πόλεις της Βιομηχανικής Επανάστασης, ο καπιταλισμός πάντα κατέστρεφε το περιβάλλον στο κυνήγι του κέρδους. Όμως, αυτή η σχέση απειλεί σήμερα να διαβεί ένα κατώφλι χωρίς επιστροφή.


Κλιματική αλλαγή

Τόσο ο αριθμός των «ακραίων καιρικών φαινομένων» όσο οι καταστροφές που προκαλούν αυξάνονται κατακόρυφα. Οι τυφώνες Χάρβεϊ και Ιρμα στα τέλη του καλοκαιριού με την καταστροφή που προκάλεσαν στο Χιούστον των ΗΠΑ και στα νησιά της Καραϊβικής έκαναν το γύρο των ΜΜΕ σε όλο τον κόσμο. Το 2017 οι δασικές πυρκαγιές τριπλασιάστηκαν στις χώρες της ΕΕ σε σχέση με το μέσο όρο των οχτώ προηγούμενων χρόνων.[4] Μια τεράστια τέτοια πυρκαγιά τον Ιούνη κόστισε τη ζωή σε 71 ανθρώπους στην Πορτογαλία. Κι αυτό το φαινόμενο δεν περιορίζεται μόνο σε χώρες της ΕΕ. Τον Σεπτέμβρη το Λος Αντζελες κι η Καλιφόρνια πλήγηκαν -για ακόμα φορά- από τεράστιες πυρκαγιές.

Αν στις προηγμένες τεχνικά και βιομηχανικά «πλούσιες» χώρες τα «ακραία φαινόμενα» παίρνουν τις παραπάνω μορφές, στις φτωχές παίρνουν τη μορφή κυρίως καταστροφικών πλημμυρών, που μετατρέπουν τεράστιες περιοχές σε ζώνες όπου δεν μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος. Ένα τραγικό παράδειγμα είναι το Μπαγκλαντές. Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας προκαλείται από την αύξηση της θερμοκρασίας. Με τη σειρά της προκαλεί μεγάλες πλημμύρες στα δέλτα των ποταμών στο Κόλπο της Βεγγάλης.

Τα νερά των ποταμών μολύνονται μαζί με το έδαφος από τα κατάλοιπα. Οι κάτοικοι εξαρτώνται πλέον για πόσιμο νερό από την εντατική άντληση από γεωτρήσεις. Το έδαφος «κάθεται». Οι επιστήμονες προβλέπουν ότι μέχρι το 2050 η άνοδος της στάθμης της θάλασσας θα πλημμυρίσει το 17% της έκτασης της χώρας και θα εκτοπίσει περίπου 18 εκατομμύρια ανθρώπους.[5] Το Μπαγκλαντές δείχνει το ζοφερό μέλλον και για παλιές και νέες μητροπόλεις του καπιταλισμού: το Λονδίνο, τη Νέα Υόρκη, το Χονγκ-Κονγκ, τη Σαγκάη.

Το κόκκινο νήμα που συνδέει αυτά τα «φαινόμενα» και τις καταστροφές που προκαλούν είναι η υπερθέρμανση του πλανήτη. Είναι το αποτέλεσμα της αυξανόμενης εκπομπής των «αερίων του θερμοκηπίου», κυρίως διοξειδίου του άνθρακα. Κάθε ανάσα που παίρνουμε σήμερα είναι κατά 1/3 «πλουσιότερη» σε διοξείδιο του άνθρακα από την εποχή των παππούδων μας εκατό περίπου χρόνια πριν.

Πλέον είναι κοινά παραδεκτό ανάμεσα στους επιστήμονες ότι η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη αλλάζει το κλίμα και μια αύξηση μέχρι και 2 βαθμών κελσίου θα κάνει, αν δεν έχει γίνει ήδη, αυτή την αλλαγή ανεπίστρεπτη. Θα μπορούσε να ενεργοποιήσει μηχανισμούς ανατροφοδότησης, οι οποίοι επιταχύνουν την κλιματική αλλαγή: το λιώσιμο των πάγων στους Πόλους, η διαρροή διοξειδίου του άνθρακα από τη θάλασσα ή από την αρκτική τούνδρα, η ερημοποίηση των δασών.

Το κλίμα της Γης έχει αλλάξει πολλές φορές. Το τέλος της Εποχής των Παγετώνων 12.000 περίπου χρόνια πριν το διαδέχτηκε ένα θερμότερο κλίμα που επέτρεψε μεταξύ άλλων την ανάπτυξη της γεωργίας. Την αλλαγή την προκαλούν ακόμα και μικρές αλλαγές στην ατμόσφαιρα και τους ωκεανούς, που προκαλούν ξαφνικά άλματα, τα οποία δεν εκτυλίσσονται σε χιλιετίες αλλά στη διάρκεια δεκαετιών ή και ετών.

Σήμερα, η συγκέντρωση των αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα όχι μόνο είναι η υψηλότερη στην ιστορία αλλά και αυξάνεται ταχύτερα από οποτεδήποτε στο παρελθόν. Η πίεση στο κλιματικό σύστημα φέρνει πιο κοντά την πιθανότητα για μια απότομη κλιματική αλλαγή. Αν διαβούμε αυτό το κατώφλι, τα οικοσυστήματα δεν θα έχουν χρόνο να προσαρμοστούν, είδη δεν θα έχουν χρόνο να εξελιχθούν και οι ανθρώπινες κοινωνίες χρόνο να προσαρμοστούν.

Πώς φτάσαμε ως εδώ;

Μια συνηθισμένη εξήγηση είναι ότι φταίει ο τρόπος ζωής των ανθρώπων: καταναλώνουμε υπερβολικά, σπαταλώντας ενέργεια και με αυτό τον τρόπο «συμβάλλουμε όλοι» στην άνοδο της θερμοκρασίας και στην απειλή της κλιματικής αλλαγής. Αν μάθουμε να καταναλώνουμε λιγότερο, να κυκλοφορούμε με ποδήλατα αντί για αυτοκίνητα (ή τέλος πάντων με «υβριδικά» αυτοκίνητα) να τρώμε βιολογικά προϊόντα, τότε θα συμβάλλουμε στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.

Το πρόβλημα με αυτή την αντιμετώπιση είναι διπλό. Στον πλανήτη ζούνε περίπου έξι δισεκατομμύρια άνθρωποι κι από αυτούς οι μισοί δεν συμβάλλουν στο παραμικρό στην υπερθέρμανση, οι «εκπομπές» τους είναι μηδενικές. Ένα πρόσθετο 1,5 δις του παγκόσμιου πληθυσμού πραγματοποιεί πολύ μικρές εκπομπές. Καμιά σύγκριση δηλαδή με τον σημαντικότερο ρυπαντή του περιβάλλοντος που σπάνια αναφέρεται, το αμερικάνικο Πεντάγωνο. Όπως σημειώνει ο Ιαν Ανγκους: «Σήμερα, οι αμερικάνικες ένοπλες δυνάμεις είναι ο μεγαλύτερος χρήστης πετρελαίου στον κόσμο, ο μεγαλύτερος ρυπαντής -παράγει περισσότερα επικίνδυνα απόβλητα από τις πέντε μεγαλύτερες χημικές βιομηχανίες των ΗΠΑ- και ο μεγαλύτερος παραγωγός εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου».[6] Η αμερικάνικη κυβέρνηση είχε φροντίσει να εξασφαλίσει την εξαίρεση των ενόπλων δυνάμεών της από την Συνθήκη του Κιότο για το Περιβάλλον το 1997 και του Παρισιού στα τέλη του 2015.

Περαιτέρω, ο τρόπος που «καταναλώνουμε», μετακινούμαστε καθορίζεται από τον τρόπο που παράγουμε. Κι ο σκοπός της παραγωγής στον καπιταλισμό δεν είναι ούτε οι ανάγκες της πλειοψηφίας της κοινωνίας ούτε η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Είναι το κυνήγι του κέρδους. Ο καπιταλισμός είναι το πρώτο κοινωνικό σύστημα στην ιστορία της ανθρωπότητας που δεν βασίζεται «μόνο» στην εκμετάλλευση, συγκεκριμένα στην άντληση υπεραξίας από την εργατική τάξη. Είναι ένα σύστημα ανταγωνιστικής συσσώρευσης, όπου τα ξεχωριστά κεφάλαια κάνουν μια διαρκή κούρσα για να επικρατήσουν στον ανταγωνισμό με τους αντιπάλους τους.

Οι καπιταλιστές παίρνουν τις αποφάσεις για το τι παραχθεί και πως και με ποιες προτεραιότητες. Πρέπει να συσσωρεύουν για να βγουν μπροστά στον ανταγωνισμό και μάλιστα να συσσωρεύουν πιο γρήγορα και πιο «οικονομικά» από τους ανταγωνιστές τους. Αυτό σημαίνει μια συνεχή πίεση για αύξηση του βαθμού εκμετάλλευσης των εργατών/τριών αλλά και μια διαρκή κλιμάκωση της σπατάλης ενέργειας και της εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου. Όπως γράφει ο Κρις Χάρμαν:

«Η επέκταση των κεφαλαίων που ανταγωνίζονται το ένα το άλλο – ή όπως το είχε θέσει ο Μαρξ η αυτοεπέκταση του κεφαλαίου – τα οδηγεί σε ένα όργιο χρησιμοποίησης συνθέσεων του άνθρακα για την παραγωγή ενέργειας, την ίδια στιγμή που παραδέχονται ότι αυτό είναι καταστροφικό… Πρόκειται για την τάση του συστήματος να υπονομεύει την ίδια τη διαδικασία πάνω στην οποία στηρίζεται κάθε μορφή ανθρώπινης κοινωνίας, δηλαδή την αλληλεπίδραση με τη φύση. Η υπερθέρμανση του πλανήτη είναι η πιο δραματική εκδήλωση αυτής της καταστροφικής τάσης».[7]

Ένα παράδειγμα είναι η γεωργία και η παραγωγή τροφίμων. Η γεωργία συμβάλλει σημαντικά στην εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου: με το μεθάνιο από τα περιττώματα των ζώων, το διοξείδιο του άνθρακα από την κατανάλωση ενέργειας για την καλλιέργεια και τη μεταφορά των τροφίμων συχνά από τη μια άκρη του κόσμου στην άλλη.

Αυτή τη διαδικασία δεν την ελέγχουν ούτε οι εργάτες, ούτε οι αγρότες, ούτε οι «καταναλωτές». Την ελέγχουν καμιά δεκαριά γιγάντιες πολυεθνικές. Ο τρόπος για να αυξηθεί η παραγωγή σε σύντομο διάστημα είναι τα χημικά λιπάσματα, που έχουν βάση το άζωτο, και τα φυτοφάρμακα. Προφανώς η ανθρωπότητα έχει κερδίσει από αυτό, δεν μπορούμε να επιστρέψουμε στην εποχή που το λίπασμα ήταν η κοπριά των ζώων. Όμως, το σύστημα του κέρδους κάνει αυτή την κατάκτηση της επιστήμης και της τεχνολογίας μπούμερανγκ για το περιβάλλον και τους ανθρώπους: εξάντληση του εδάφους άρα και της ευφορίας της γης, μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα, των ποταμών και των ακτών, κακή ποιότητα τροφής.

Είναι μια καταστροφική σχέση που την είχε εντοπίσει ο Μαρξ στην εποχή του, γράφοντας στο Κεφάλαιο για την καπιταλιστική γεωργία στην Αγγλία του 19ου αιώνα:

«κάθε πρόοδος της κεφαλαιοκρατικής γεωργίας δεν είναι πρόοδος μόνο στη τέχνη καταλήστεψης του εργάτη μα και στη τέχνη καταλήστεψης του εδάφους, κάθε πρόοδος στο ανέβασμα της γονιμότητάς του για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα είναι ταυτόχρονα και πρόοδος στην καταστροφή των μόνιμων πηγών αυτής της γονιμότητας».[8]

Τα «ορυκτά καύσιμα» -ο άνθρακας, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο- είναι η πηγή της ενέργειας που κινεί τον καπιταλισμό εδώ και σχεδόν διακόσια χρόνια. Η καύση τους ευθύνεται για την παραγωγή του διοξειδίου του άνθρακα, του βασικού «αερίου του θερμοκηπίου». Η περίοδος μετά το 1986 αναλογεί στις μισές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από την καύση ορυκτών καυσίμων για όλα τα χρόνια από το 1750 μέχρι το 2010.[9] Είναι τα χρόνια της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, της αλματώδους αύξησης του παγκόσμιου εμπορίου και των επενδύσεων, της ανάδυσης νέων δυνάμεων στον παγκόσμιο καπιταλισμό.

Μέχρι τις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας, η οικονομία των ΗΠΑ ήταν η μεγαλύτερη στον κόσμο και παράλληλα ήταν ο παγκόσμιος πρωταθλητής στην κατανάλωση ενέργειας και στην εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου. Σήμερα, ο κινέζικος καπιταλισμός διεκδικεί την πρώτη θέση στην παγκόσμια οικονομία. «Ρουφάει» ενέργεια και εκπέμπει διοξείδιο του άνθρακα. To 2013 στην Κίνα αναλογούσε το 28% των παγκόσμιων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, στις ΗΠΑ το 14%, στην Ε.Ε το 10% και στην Ινδία το 7%.[10]

Η άνοδος της Κίνας και άλλων χωρών σήμανε παράλληλα και την έκρηξη των θαλάσσιων μεταφορών. Το 90% του παγκόσμιου εμπορίου γίνεται με αυτό τον τρόπο. Τα τεράστια πλοία μεταφοράς εμπορευματοκιβωτίων (container ships) που μεταφέρουν τα προϊόντα από και προς την Κίνα και την Ασία, χρησιμοποιούν «καύσιμα δεξαμενής» (bunker fuel), το φθηνότερο και πιο βρόμικο καύσιμο, το τελευταίο υπόλειμμα από την επεξεργασία του μαζούτ. Από το 1990 ως σήμερα οι εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα από αυτά τα πλοία αυξάνονται κατά 3,5% ετησίως. Εκπέμπουν περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα από 205 εκατομμύρια αυτοκίνητα. Κι αν ήταν χώρα, θα καταλάμβαναν την 6η θέση στους ρυπαντές μετά την Ιαπωνία.[11]

Οι έλληνες εφοπλιστές είναι παγκόσμιοι πρωταθλητές στην ποντοπόρο ναυτιλία. Μεταφέρουν το 1/4 του πετρελαίου παγκοσμίως και -ανάμεσα στ’ άλλα- είναι ιδιοκτήτες του 6,9% του παγκόσμιου στόλου των container ships.[12] O Τσίπρας δεν χάνει ευκαιρία να γλύφει τους εφοπλιστές, για τα επιτεύγματα και την «προσφορά» τους. «Ξεχνάει» να αναφέρει τη μόλυνση και τη συμβολή τους στην κλιματική αλλαγή.

Συμφωνίες

Η θέση ότι κάτι πρέπει να γίνει για την κλιματική αλλαγή πριν να είναι αργά, δηλαδή ότι χρειάζεται άμεσα μια δραστική μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου της τάξης του 70% με 80%, είναι πλέον κοινή παραδοχή της επιστημονικής κοινότητας διεθνώς. Των κυβερνήσεων επίσης. Ήδη από τη σύνοδο κορυφής του Ρίο το 1992 υπήρξε συμφωνία για μέτρα περιορισμού των εκπομπών αερίων. Πέντε χρόνια αργότερα η σύνοδος του Κιότο κατέληξε σε ένα γενικό πλαίσιο δράσης… προσκολλημένο στους μηχανισμούς της αγοράς. Όμως, αυτές οι φραστικές συμφωνίες δεν μεταφράστηκαν σε συγκεκριμένη δράση που απαιτείται για να εμποδιστεί η συγκέντρωση επικίνδυνων αερίων και η αύξηση της θερμοκρασίας κατά 2 βαθμούς Κελσίου ή ακόμα περισσότερο. Εκτός από τις ΗΠΑ και την Αυστραλία που αρνήθηκαν να επικυρώσουν το Πρωτόκολλο του Κιότο, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις που υποτίθεται ήθελαν τη συνθήκη, δεν κάλυψαν ποτέ τους στόχους που έβαζαν.

Το καλοκαίρι, ο Τραμπ ανακοίνωσε την απόσυρση των ΗΠΑ από την Συμφωνία του Παρισιού για το κλίμα (Δεκέμβρης 2015). Η συμφωνία δεν είχε κάτι διαφορετικό από τις προηγούμενες, δηλαδή ήταν ανεπαρκής και στηριζόταν ουσιαστικά στους μηχανισμούς της αγοράς για την εφαρμογή της. Ο Τραμπ ήδη πριν την εκλογή του έλεγε ότι «αυτές οι μαλακίες πρέπει να σταματήσουν, η κλιματική αλλαγή είναι μια απάτη».

Όταν ανακοίνωσε την απόσυρση είπε ότι: «εκλέχτηκα να αντιπροσωπεύω τους πολίτες Πίτσμπεργκ όχι του Παρισιού». Το Πίτσμπεργκ ήταν γνωστό ως «η πόλη του χάλυβα» και χτυπήθηκε σκληρά από τις αλλεπάλληλες κρίσεις και «αναδιαρθρώσεις» της βαριάς βιομηχανίας από τη δεκαετία του ’80. Όμως, το τελευταίο που ενδιαφέρει τον Τραμπ είναι οι δουλειές και η ζωή των εργατών. Η στάση του απέναντι στην κλιματική αλλαγή είναι κομμάτι της συνολικής ατζέντας για να κάνει «την Αμερική μεγάλη ξανά» απέναντι στους ανταγωνιστές της με πιο ορατό στόχο την Κίνα.[13] Και βέβαια, οι αμερικάνικες πολυεθνικές της ενέργειας κάνουν πάρτι μετά την εξαγγελία του Τραμπ, που άλλωστε έχει φροντίσει να γεμίσει την κυβέρνησή του με ανθρώπους τους. Ο Ρεξ Τίλερσον πήγε κατευθείαν από την καρέκλα του προέδρου της ExxonMobil στην καρέκλα του υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ.

Όχι ότι το ευρωπαϊκό κεφάλαιο πάει πίσω. Μπορεί η Μέρκελ να δήλωσε ότι η ενέργεια του Τραμπ είναι «μεγάλο λάθος» και η ΕΕ να παριστάνει ότι είναι οικολογικά ευαίσθητη. Η Royal Dutch Shell είναι η έκτη μεγαλύτερη εταιρεία στον κόσμο και είχε εκδηλώσει την στήριξή της στην Συμφωνία του Παρισιού. Όμως, το Μάη το 94% των μετόχων ψήφισε να μη θέσει στόχους μείωσης εκπομπών γιατί «κάτι τέτοιο δεν ανταποκρίνεται στα καλύτερα συμφέροντα της εταιρείας».

Ο Ben van Beurden, ο γενικός διευθυντής της αγγλο-ολλανδικής πολυεθνικής, έδωσε μια ειλικρινή εξήγηση που συνοψίζει τον τρόπο που αντιμετωπίζει ο καπιταλισμός την κλιματική αλλαγή: «Παρότι είμαστε μια μεγάλη εταιρεία, σε σχέση με τον κλάδο της ενέργειας συνολικά είμαστε μικρή. Δεν πρόκειται να έχουμε μια ταχύτερη μετάβαση (σε καθαρή ενέργεια αν υιοθετήσουμε στόχους). Το μόνο που θα συμβεί αν υλοποιήσουμε την συμφωνία, θα είναι να ωφεληθούν οι ανταγωνιστές μας, κάτι που στην πραγματικότητα μπορεί να έχει δυσμενείς επιπτώσεις στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου».[14]

«Ανανεώσιμος» καπιταλισμός;

Μπορεί το «αόρατο χέρι» της αγοράς να απαλλάξει το περιβάλλον από την απειλή της απότομης κλιματικής αλλαγής κι ό,τι αυτή συνεπάγεται για δισεκατομμύρια ανθρώπων; Ναι, είναι η απάντηση που δίνουν προπαγανδιστές της «πράσινης οικονομίας» που ακούγονταν πολύ δυνατά στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας και εξακολουθούν να έχουν επιρροή και σήμερα. Αυτό που χρειάζεται, λέει αυτή η άποψη, είναι να υπάρξουν κίνητρα -και κανόνες- που θα ωθήσουν τις εταιρείες να επενδύσουν σε «πράσινη», «καθαρή» ενέργεια, ξεκινώντας από τις εταιρείες που την παράγουν. Αυτό σημαίνει επενδύσεις στις «ανανεώσιμες πηγές ενέργειας» (ΑΠΕ) δηλαδή την ηλιακή (κυρίως φωτοβολταϊκά), την αιολική (ανεμογεννήτριες, αιολικά πάρκα), τη βιομάζα, την ενέργεια από τη θάλασσα.

Είναι αλήθεια ότι σε ένα αφηρημένο επίπεδο, δεν υπάρχει κανένας λόγος που να αποτρέπει την ικανοποίηση των ενεργειακών αναγκών της κοινωνίας από τέτοιες ανανεώσιμες πηγές. Αυτό δεν σημαίνει ότι αποτελούν μια έτοιμη λύση, η τεχνολογία ως μαγικό κλειδί είναι ίσως κατάλληλη για ταινίες φαντασίας όχι όμως και στην πραγματικότητα. Για παράδειγμα, ένα από τα εμφανή προβλήματα της αιολικής ή ηλιακής ενέργειας είναι ότι μπορούν να «ταξιδέψουν» σε κοντινές σχετικά αποστάσεις. Η λιακάδα στο Μαρόκο δεν μπορεί να μεταφερθεί στο Μπαγκλαντές, σε αντίθεση με το πετρέλαιο που μπορεί να αντλείται στο Ιράκ και να μεταφέρεται στην Ευρώπη. Όμως, το βασικό πρόβλημα δεν είναι αυτό, τεχνολογικές ιδέες, λύσεις και σχέδια υπάρχουν για να τα ξεπεράσουν.

Το πρόβλημα είναι ποιος ελέγχει τις ΑΠΕ και με ποιο σκοπό. Η ιστορία του καπιταλισμού είναι γεμάτη με επεισόδια όπου οι πρώτοι καπιταλιστές που εφαρμόζουν μια καινοτομία ή εισάγουν ένα νέο προϊόν κάνουν μεγάλα κέρδη. Στη συνέχεια όλοι τρέχουν να πάρουν μερτικό από αυτή τη χρυσή βροχή. Το αποτέλεσμα είναι αυτό που λένε «κορεσμό της αγοράς» και πτώση των τιμών. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, η Shell και η ΒΡ έκαναν μεγάλες διαφημιστικές εκστρατείες για να προβάλλουν τις επενδύσεις τους σε τεχνολογίες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Η ΒΡ άλλαξε και το όνομά της σε Beyond Petroleum – «πέρα από το πετρέλαιο». Αυτοί οι πετρελαϊκοί γίγαντες κατείχαν για κάποια χρόνια τη τέταρτη και δεύτερη θέση στην παραγωγή φωτοβολταϊκών παγκοσμίως.

Στη συνέχεια η Κίνα άρχισε να παράγει μαζικά και φτηνά φωτοβολταϊκά. Οι τιμές έπεσαν. Το 2006 η Shell πούλησε την θυγατρική της για ηλιακή ενέργεια και δυο χρόνια αργότερα η ΒΡ άρχισε να κλείνει τα εργοστάσια παραγωγής φωτοβολταϊκών. Τις ακολούθησαν άλλες μεγάλες πολυεθνικές όπως οι γερμανικές Siemens και Bosch. Όχι ότι η Κίνα έμεινε ανεπηρέαστη: τα εργοστάσιά της αντιμετώπισαν «υπερβάλλουσα παραγωγική ικανότητα» σε σχέση με τη ζήτηση, που έγινε ακόμα πιο έντονη όταν η Ε.Ε επέβαλε δασμούς εις βάρος των κινέζικων φωτοβολταϊκών το 2013.[15]

Οι επενδύσεις στις ΑΠΕ στην ΕΕ μειώθηκαν κατά 44% ανάμεσα στο 2011 και το 2013. Μια μερική εξαίρεση ήταν οι επενδύσεις στην αιολική ενέργεια, στις ανεμογεννήτριες. Ο λόγος για αυτό ήταν οι τεράστιες «ενισχύσεις» που παίρνουν οι σχετικές εταιρείες από τις κυβερνήσεις και την ΕΕ. Έτσι μπορούν στην Ελλάδα οι Μυτιληναίοι και οι Μπόμπολες σε συνεργασία με διάφορες εταιρείες να καταστρέφουν δάση και κορυφογραμμές για να χτίσουν τα αιολικά τους πάρκα και να παριστάνουν τους «πράσινους επενδυτές».

Αγώνες

Η σχέση των κεφαλαίων -και των κρατών με τα οποία είναι δεμένα- με τη φύση φέρνει στο νου οδηγούς σε έναν αγώνα ταχύτητας που βλέπουν τον γκρεμό να πλησιάζει με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Ανησυχούν, αλλά δεν μπορούν να σταματήσουν και να αλλάξουν αμάξι ούτε να πατήσουν φρένο γιατί θα χάσουν την κούρσα. Το ζήτημα της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής και της προστασίας της φύσης είναι κομμάτι της πάλης ενάντια στον καταστροφικό καπιταλισμό και τις επιθέσεις του ενάντια στην εργατική τάξη. Ο Κρις Χάρμαν είχε δίκιο όταν έγραφε ότι:

«Τα υψηλά επίπεδα ενέργειας που έχει ως βάση το στοιχείο του άνθρακα είναι κεντρικά σε όλες τις διαδικασίες παραγωγής και αναπαραγωγής του συστήματος, όχι μόνο στη μεταποιητική βιομηχανία, αλλά και στην παραγωγή τροφής, τη διανομή, το φωτισμό και τη θέρμανση συγκροτημάτων γραφείων, τη μεταφορά της εργατικής δύναμης από και προς τους χώρους δουλειάς, την παροχή σε αυτή των απαραίτητων για να ανανεώσει τις δυνάμεις της και να αναπαραχθεί. Η ρήξη με μια οικονομία που βασίζεται στον άνθρακα και το πετρέλαιο προϋποθέτει ένα ριζικό μετασχηματισμό όλων αυτών των δομών, μια εκ βάθρων αναμόρφωση των παραγωγικών δυνάμεων και των άμεσων παραγωγικών σχέσεων που πηγάζουν απ' αυτές».[16]

Εκατομμύρια έχουν διαδηλώσει τα τελευταία χρόνια απαιτώντας δραστικά μέτρα απέναντι στην απειλή της απότομης κλιματικής αλλαγής και ενάντια στις πολιτικές που καταστρέφουν τη φύση. Αγώνες εκτυλίσσονται σε όλο τον κόσμο για να προστατέψουν ολόκληρες κοινότητες από την καταστροφική δράση των πολυεθνικών του πετρελαίου, του χρυσού. Στην πραγματικότητα, η πάλη γι’ αυτά τα ζητήματα συναντιέται με όλους τους αγώνες γιατί η ρίζα του «κακού» είναι η ίδια.

Συναντιέται με την πάλη ενάντια στις ιδιωτικοποιήσεις, τις περικοπές στις κοινωνικές δαπάνες και υπηρεσίες. Το ξεπούλημα του λιμανιού του Πειραιά στην COSCO είναι σκάνδαλο των ιδιωτικοποιήσεων, ευθεία βολή στις εργασιακές σχέσεις αλλά και περιβαλλοντική ωρολογιακή βόμβα. Στις αρχές Οκτώβρη η COSCO παρέλαβε την νέα προβλήτα πετρελαιοειδών μήκους 400 μέτρων.[17] Η ιδιωτικοποίηση του ΑΔΜΗΕ και συνολικά του κλάδου της ενέργειας, φέρνει χειρότερες και πιο επικίνδυνες συνθήκες εργασίας για τους εργαζόμενους, αλλά και απειλή για το περιβάλλον. Το «ατύχημα» στα ΕΛΠΕ το Μάη του 2015 είναι μια τραγική υπενθύμιση τι σημαίνει το κυνήγι του κέρδους.

Η άλλη όψη των περικοπών στις δημόσιες συγκοινωνίες και της προώθησης των ιδιωτικοποιήσεών τους είναι η ενίσχυση των συμφερόντων του κυκλώματος των κατασκευαστικών και των εταιρειών του αυτοκινήτου, που επιβαρύνουν την ατμόσφαιρα με εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου.

Η πάλη για την κρατικοποίηση των συγκοινωνιών και των μεταφορών (και των θαλάσσιων), της ενέργειας, είναι πάλη για την προστασία του περιβάλλοντος. Ένας κλάδος ενέργειας 100% δημόσιος και στα χέρια των εργατών θα έχει τη δυνατότητα να προγραμματίσει την εισαγωγή των ΑΠΕ αντί να τις αφήνει βορρά των κερδοσκόπων και δικαιολογία για απολύσεις. Αντί να ξοδεύονται εκατομμύρια για να φτιάχνουν οι κατασκευαστικές αυτοκινητόδρομους και να βάζουν τσουχτερά διόδια, αυτά τα λεφτά θα μπορούσαν να πάνε σε ένα πρόγραμμα κατασκευής σωστά μονωμένων εργατικών κατοικιών, σχολείων και νοσοκομείων, που και την ενεργειακή σπατάλη θα περιόριζαν και χιλιάδες θέσεις εργασίας θα δημιουργούσαν.

Η πάλη ενάντια στην καταστροφή της φύσης συναντιέται ακόμα με την πάλη ενάντια στον ρατσισμό που είναι εργαλείο διαίρεσης της εργατικής τάξης και φουσκώνει τα πανιά των φασιστών. Το 2003 μια μελέτη του αμερικάνικου Πενταγώνου πρότεινε σαν απάντηση στην «αναστάτωση» που φέρνει η κλιματική αλλαγή τη μετατροπή των ΗΠΑ σε «πραγματικό φρούριο» απέναντι στους πρόσφυγες και τους μετανάστες οι οποίοι θα αναζητούν καταφύγιο από χώρες που βίωναν πρώτες τις καταστροφικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής.[18] Σήμερα οι «φράχτες» που θέλει να χτίσει ο Τραμπ και χτίζει η ΕΕ είναι έκφραση της ίδιας απάνθρωπης «λογικής».

Η επιτάχυνση της περιβαλλοντικής καταστροφής και η απότομη κλιματική αλλαγή είναι μια απειλή για όλη την ανθρωπότητα. Όμως, η απάντηση δεν είναι όλης της ανθρωπότητας. Υπάρχει μια κοινωνική τάξη που μπορεί να βάλει φρένο σήμερα στη καταστροφική μανία του καπιταλισμού και να τον ανατρέψει. Είναι η εργατική τάξη. Είναι η μοναδική τάξη που μπορεί να πετύχει «μια εκ βάθρων αναμόρφωση των παραγωγικών δυνάμεων και των άμεσων παραγωγικών σχέσεων που πηγάζουν απ' αυτές», γιατί μπορεί να χτυπήσει την καρδιά του καπιταλισμού, το μηχανισμό που παράγει το κέρδος. Είναι η τάξη που εργάζεται συλλογικά και μπορεί συλλογικά να οργανώσει την παραγωγή και τη διανομή των αγαθών με κριτήριο τόσο τις ανάγκες της πλειοψηφίας όσο και τη διατήρηση του μεταβολισμού ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση. Ο Μαρξ γράφει στο Κεφάλαιο:

«Ακόμα και μια ολόκληρη κοινωνία, έvα έθνος, μάλιστα όλες οι σύγχρονες κοινωνίες μαζί παρμένες, δεv είναι ιδιοκτήτες της γης. Είvαι απλώς οι κάτοχοί της, οι επικαρπωτές της, και οφείλουν σαv boni patres familias [καλοί οικογενειάρχες] να τηv κληροδοτήσουν βελτιωμένη στις επόμενες γενεές... Ο κοινωνικός άνθρωπος, οι συνεταιρισμένοι παραγωγοί θα ρυθμίζουν ορθολογικά αυτή τους την ανταλλαγή της ύλης με τη φύση, θα την υποτάσσουν στον κοινό έλεγχο από μέρους τους, αντί να κυριαρχούνται από αυτή σαν από μια τυφλή δύναμη, όταν θα την πραγματοποιούν με την μικρότερη δυνατή δαπάνη δυνάμεων και κάτω από όρους αντάξιους και ταιριαστούς προς την ανθρώπινη φύση τους».[19]

Σημειώσεις

[1] «Κινητή Οικολογική Βόμβα το Δ/Ξ Αγία Ζώνη», 13/09/2017,

[2] http://www.itopf.com/knowledge-resources/data-statistics/statistics/

[3] http://www.wwf.gr/images/pdfs/Reviving_Mediterranean_Sea_Economy_Full%20rep_Lowres.pdf

[4] Chris Harris, «Climate change blamed as EU's forest fires nearly treble in 2017», Euronews 15/08/2017, http://www.euronews.com/2017/08/15/how-europe-s-wildfires-have-more-than-trebled-in-2017

[5] Gardiner Harris, «Borrowed Time on Disappearing Land», The New York Times, 28/03/2014,

[6] Ian Angus, Facing the Anthropocene, Fossil Capitalism and the Crisis of the Earth System, Monthly Review Press 2016, σελ. 160.

[7] Chris Harman, Καπιταλισμός Ζόμπι, Εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, 2011, σ.σ. 409 και 419.

[8] Καρλ Μαρξ, Κεφάλαιο, Τόμος Πρώτος, Σύγχρονη Εποχή, σελ. 522.

[9] Andreas Malm, Fossil Capital, Verso 2016, σελ. 165.

[10] Global carbon budget 2014, σελ. 69,

[11] Ian Angus, οπ, σελ. 167.

[12] http://www.newmoney.gr/palmos-oikonomias/nautilia/318327-ellinoktita-ploia-metaferoun-to-%C2%BC-tou-petrelaiou-pagkosmios

[13] Μ. Στύλλου, «Η κρίση του Τραμπ δεν είναι μόνο δική του», Σοσιαλισμός από τα Κάτω 124 (Σεπτέμβρης-Οκτώβρης 2017),

[14] Kalyeena Makortoff, «Nearly 94% of Shell shareholders reject emissions reduction target in line with Paris climate agreement», Independent, 23 May 2017,

[15] «China solar panel duties imposed by EU», BBC News, 4 June 2013,

[16] Chris Harman, οπ, σ.σ. 414-15

[17] http://www.iefimerida.gr/news/367072/paradothike-stin-cosco-o-neos-provlitas-petrelaioeidon-ston-peiraia

[18] Ian Angus, οπ, σ.σ. 182-4.

[19] Καρλ Μαρξ, Κεφάλαιο, Τόμος Τρίτος, Σύγχρονη, Εποχή, σ.σ. 954 και 1007